دیرینه شناسی طرح «دانشگاه اسلامی» در ایران (قبل از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷)

این مقاله به بحث از تاریخِ ایده «دانشگاه اسلامی» می پردازد و نشان می دهد که برخلاف تصور اولیه، پیش از انقلاب اسلامی 1357 نیر مباحث مهمی در مورد «دانشگاه اسلامی» مطرح بوده و نخستین بار این پیشنهاد در اواخر دهه سی شمسی مطرح شده است. دست کم سه روند اصلی زمینه ساز ظهور اندیشه «دانشگاه اسلامی» در این دوره بوده است: اولاً تداوم سیاست های دین ستیزانه پهلوی اول در دوره حکومت پهلوی دوم، به خصوص نیاز به رخنه در تشکیلات دینی و مقابله با روحانیت انقلابی پس از قیام پانزده خرداد 1342؛ ثانیاً «مسئله فلسطین» و نیاز به ترمیم وجهه «اسلامی» ایران در بین کشور های اسلامی به دلیل همراهی و روابط حسنه حکومت پهلوی با رژیم اسرائیل در جریان جنگ های اعراب و اسرائیل؛ ثالثاً پیدایی جریان خودانتقادی در غرب پس از جنگ جهانی دوم و ضرورت بازاندیشی در علم جدید که منجر به ظهور جریان های منتقد تجدد و علم جدید، از جمله سنت گرایی با محوریت سیدحسین نصر در ایران شد. درنتیجه این سه روند، حکومت پهلوی عهده دار پیگیری و تأسیس «دانشگاه اسلامی» شد و روحانیت انقلابی با محوریت امام خمینی (ره)، طی نزدیک به دو دهه قاطعانه با آن مخالفت کردند. مقاله همچنین نشان می دهد که نوعی گذار از رویکرد «سیاسی» به «هویتی» در نحوه پیگیریِ ایده «دانشگاه اسلامی» در دوره ماقبل انقلاب اسلامی قابل شناسایی است؛ هرچند انقلاب اسلامی این ایده را به شکل «معرفتی» و اساساً برمبنای «علم توحیدی» و با ماهیت و معنای تازه ای در انقلاب فرهنگی 1359 پیگیری کرد، اما برخی سازوکارهایِ پیشینِ پیگیری این طرح، در دوره مابعد انقلاب اسلامی نیز تداوم یافت. شیوه انجام این مطالعه، بهره گیری از جهت گیری فوکو در مطالعات تاریخی با تکیه بر روش دیرینه شناسی است.